Wypadek przy pracy

Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 2018 r. poz. 1376 z późn. zm.) za wypadek przy pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w związku z pracą:

podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Cechy wypadku przy pracy

Komentowany artykuł określa cechy, jakimi powinno charakteryzować się zdarzenie wypadkowe, które można uznać jako wypadek przy pracy. Przepisy zawarte w komentowanym artykule stają się tym samym absolutną i jedyną podstawą niezbędną do uznawania zgłoszonych zdarzeń za wypadki przy pracy a w dalszym toku postępowania uprawniają poszkodowanego do otrzymania świadczeń z tytułu wypadków przy pracy. Wypadki przy pracy wpływają również bezpośrednio na płatnika składek, obciążając go niekorzystną statystyką wypadkowości.

Zdarzenie wypadkowe, które można uznać za wypadek przy pracy musi wyróżniać się czterema ściśle określonymi cechami. Są to:

cecha nagłości danego zdarzenia;
cecha przyczyny zewnętrznej, będąca powodem wystąpienia danego zdarzenia;
cecha związku z pracą danego zdarzenia;
cecha urazu lub śmierci, występująca w związku z danym zdarzeniem.

Nagłość zdarzenia

Cecha nagłości zdarzenia charakteryzuje się zaskoczeniem pracującego [2]. Odnosi się przy tym do zdarzenia, które musi wystąpić w sposób gwałtowny, nie dający się przewidzieć, nieoczekiwany, nieprzewidziany, przy czym należy przyjąć, że chodzi o nagły przebieg zdarzenia, które zostanie spowodowane działaniem przyczyny zewnętrznej i spowoduje uraz lub śmierć [3]. Przy różnicowaniu kryterium nagłości można wyodrębnić dwie sytuacje:

wyraźniej cechy nagłości,
odłożonej w czasie cechy nagłości.

Wyraźna cecha nagłości będzie charakteryzować się jasnym i wyraźnym momentem jej wystąpienia, pojawiającym się z nienacka, nieoczekiwanie.

Odłożona w czasie cecha nagłości wynika z przyjętego orzecznictwa. Wskazuje ono bowiem, że cecha nagłości jest zachowana również wówczas, gdy jej oddziaływanie na pracownika nie przekracza umownej granicy, jaką jest dniówka robocza¹. Oznacza to, że zdarzenia wywołane przez czynniki środowiskowe, przykładowo chemiczne, klimatyczne, wysiłkowe, spowodowane hałasem lub drganiami również można interpretować zgodnie z cechą nagłości, jeżeli czas ich oddziaływania nie przekracza umownego czasu trwania dniówki roboczej.

Przyczyna zewnętrzna

Cecha przyczyny zewnętrznej to kolejny element konieczny do uznania zdarzenia jako wypadku przy pracy. Przyczyna zewnętrzna charakteryzuje się tym, że pochodzi spoza organizmu człowieka i powinna wypływać ze sfery zagrożenia, jakie stwarza praca [3]. Można wyróżnić trzy rodzaje przyczyn zewnętrznych:

fizyczna przyczyna zewnętrzna,
niefizyczna przyczyna zewnętrzna,
przyczyna zewnętrzna współistniejąca z przyczyną wewnętrzną.

Określenie przyczyny zewnętrznej nie przysparza problemów, gdy jest ona charakterystyczna i widoczna tj. posiada elementy fizyczności, które powodują ujemny wpływ w postaci urazu lub śmierci pracującego. Do rodzaju fizycznych przyczyn zewnętrznych można zaliczyć zagrożenia występujące w środowisku pracy, będące czynnikami niebezpiecznymi, chemicznymi, biologicznymi (makroorganizmy) i siły przyrody, jeżeli spowodowały wcześniej wspomniane skutki w postaci urazu bądź śmierci i były powiązane z nagłością zdarzenia (orzecznictwo). Dodatkowo do fizycznych przyczyn zewnętrznych można zaliczyć oddziaływanie innego człowieka [3].

Niefizyczna przyczyna zewnętrzna powiązana jest z występowaniem czynników, których nie można określić w sposób empiryczny. Dotyczy to przede wszystkim czynników biologicznych (mikroorganizmy) i psychofizycznych (obciążenie fizyczne, obciążenie umysłowe). Do czynników zewnętrznych należy również zaliczyć te związane z człowiekiem, czyli z jego pracą w powiązaniu z czynnościami przez niego wykonywanymi (podźwignięcie się pracownika, niezręczny ruch jego ręki, potknięcie się nawet na gładkiej powierzchni) [3]. Czynnikiem zewnętrznym będzie również (orzecznictwo) dopuszczenie pracownika do pracy bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonych stanowiskach, dopuszczenie pracownika do pracy na podstawie aktualnego zaświadczenia lekarskiego, ale zawierającego błędną ocenę zdolności do pracy, nieuwzględnienie przez pracodawcę orzeczenia lekarskiego stwierdzającego przeciwwskazania do wykonywanej pracy, nierealizowanie obowiązków danego podmiotu (w szczególności pracodawcy) w zakresie bhp. Do niefizycznych przyczyn (orzecznictwo) zewnętrznych można również zaliczyć nadmierny wysiłek fizyczny lub psychiczny, jeśli może on być za taki uznany dla określonej osoby – ze względu na stan wydolności jej organizmu.

Przyczyna zewnętrzna charakteryzowana nadmiernym wysiłkiem fizycznym oznacza, że uznanie zdarzenia jako wypadek przy pracy spowodowanego tą przyczyną zewnętrzną wymaga oceny wydolności organizmu osoby poszkodowanej w odniesieniu do wykonanej czynności fizycznej, przy czym należy pamiętać, że wysiłek ten nie może mieć cech zwykłego, normalnego wysiłku fizycznego związanego z wykonywaną pracą.

Przyczyna zewnętrzna charakteryzowana nadmiernym wysiłkiem psychicznym obejmuje przede wszystkim stan zadziałania na poszkodowanego stresu, przy czym stres ten nie może mieć, podobnie jak w przypadku nadmiernego wysiłku fizycznego, cech codziennej uciążliwości pracy, bowiem zwykły stres związany z wykonywaniem obowiązków pracowniczych nie jest oceniany w kategoriach przyczyny zewnętrznej (orzecznictwo). Zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego, przeżycia wewnętrzne powinny być wywołane okolicznościami nietypowymi dla normalnych warunków pracy⁸. Przykładem mogą być konflikty międzyludzkie na tle wykonywanej pracy, a zwłaszcza takie, które prowadzą do nawarstwienia się szczególnie krzywdzących okoliczności (wygłaszanie krzywdzących opinii o pracy danego pracownika; przypisywanie pracownikowi czynów, których nie dokonał, lub sprzecznych z prawem, zasadami współżycia społecznego) [3]. Przyczyną zewnętrzną nagłego zdarzenia może być nadmierne obciążenie pracownika obowiązkami i związane z tym napięcie nerwowe, stres wynikający z rażąco nietypowych warunków pracy lub ponadprzeciętny stres związany z wykonywaniem pracy [3].

W przypadku przyczyny zewnętrznej związanej z nadmiernym wysiłkiem psychicznym nie wolno zapominać, w mojej opinii, o czynniku uciążliwym, jakim jest obciążenie psychiczne pracownika, obejmujące stały napływ informacji i gotowość do odpowiedzi, narażenie życia i monotonię pracy. Należy jednak pamiętać, iż tak samo jak w przypadku stresu, tak samo w wymienionych przypadkach przyczyna zewnętrzna tego rodzaju zagrożeń musi być niecodzienna. Przykładami takich przyczyn mogą być napady rabunkowe, senność wynikła ze znacznego niedociążenia pracą, znaczy napływ informacji, z którym pracownik w normalnych warunkach nie jest w stanie sobie poradzić.

Ostatnią wyróżnioną grupą przyczyn zewnętrznych jest zbieg przyczyny wewnętrznej oraz zewnętrznej. Cecha ta dotyczy przede wszystkim poszkodowanych, który są dotknięci schorzeniami już istniejącymi w ich organizmie, których pogorszenie mogło doprowadzić do zdarzenia wypadkowego lub mogło doprowadzić do zaostrzenia się danej jednostki chorobowej albowiem nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powinno spowodować pogorszenie się już istniejących zmian w stanie zdrowia, a nie tylko ujawnienie się choroby [3]. W konsekwencji, w sytuacji współwystępowania przyczyn o charakterze złożonym wewnętrznych i zewnętrznych, o uznaniu wypadku przy pracy zdecyduje opinia biegłego lekarza, który z czynników – zewnętrzny lub wewnętrzny w jakim stopniu przyczynił się do wywołania skutku w postaci urazu lub śmierci [1].

Uraz lub śmierć

Zaistnienie urazu lub śmierci (rozumianej jako zaprzestanie czynności pnia mózgu) w wyniku zdarzenia wypadkowego to trzeci element definicji wypadku przy pracy. Za definicją legalną, uraz w rozumieniu ustawy wypadkowej to uszkodzenie tkanek ciała lub narządów człowieka wskutek działania czynnika zewnętrznego. Oznacza to, że dane zdarzenie wypadkowe musi charakteryzować się skutkiem nagłego zdarzenia, wywołanego przyczyną zewnętrzną, mającego związek z pracą. Skutek ten w rozumieniu ustawy powinien być fizyczny tj. widoczny lub fizykalnie możliwy do stwierdzenia. Należy zwrócić uwagę, że
w świetle przytoczonej definicji urazu, skutkiem wypadku nie będzie rozstrój zdrowia, chyba że ma on związek z wypadkiem ciężkim lub został spowodowany urazem wewnętrznym. Oprócz tego warto wspomnieć o jeszcze jednym elemencie definicji legalnej urazu. Uraz bowiem, zgodnie z regulacją ustawodawcy, winien być spowodowany czynnikiem zewnętrznym a nie przyczyną zewnętrzną (choć w większości zdarzeń czynnik i przyczyna zewnętrzna są tożsame).

Związek z pracą

Ostatnią cechą zdarzenia wypadkowego, której wystąpienie jest obligatoryjne, aby uznać zdarzenie za wypadek przy pracy jest zachowanie związku z pracą poszkodowanego. Zgodnie z katalogiem przyjętym przez ustawodawcę, związek z pracą zachodzi:

podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych;
podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia;
w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.

Powyższy katalog jest katalogiem zamkniętym. Oznacza to, że związek z pracą zachodzi tylko w powiązaniu z w/w czynnościami wykonywanymi przez poszkodowanego. Odróżnia on tym samym inne zdarzenia wypadkowe związane ze sprawami prywatnymi pracownika.

Dla stwierdzenia związku z pracą konieczne jest ustalenie, że dane działanie pracownika odbywało się w czasie trwania procesu pracy lub (oraz) stwierdzenie stosunku między wykonywaną działalnością poszkodowanego a danym zdarzeniem wypadkowym obejmujące swym zakresem sytuacje określone w pkt 1-3.

Zakres wykonywania przez pracownika zwykłych czynności lub poleceń przełożonych jest związany z obowiązkami poszkodowanego wynikającymi z umowy o pracę. Dodatkowo obejmować one będą wszelkie obowiązki, powierzone pracownikowi w ramach przekazanego zakresu obowiązków, a także wszelkich regulaminów, procedur i instrukcji obowiązujących w zakładzie pracy, do których pracownik ma obowiązek się stosować.

Obowiązkiem pracownika jest stosowanie się do poleceń przełożonych, czyli osób posiadających zwierzchnictwo nad danym pracownikiem. Polecenia te muszą jednak dotyczyć pracy oraz nie mogą być sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę⁹. Polecenia więc mogą mieć związek nie tylko z rodzajem umówionej pracy, ale także obowiązkami dbania o dobro zakładu pracy, chronienia jego mienia i zachowania w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę.

O ile rozróżnianie przełożonych w kategorii pracodawcy, osoby zarządzającej w imieniu pracodawcy lub kierownika są jasne, o tyle mogą zdarzyć się sytuacje, gdzie nie ma określonego wprost zwierzchnictwa nad danym pracownikiem a wykonuje on polecenie (prośbę) danej osoby. Wtedy to należy rozstrzygać, czy dane działanie poszkodowanego posiadało cechy związku z pracą, określone w pkt 2, jeżeli nie można stwierdzić wprost, iż dotyczyły one zwykłych czynności pracowniczych.

Związek wykonywanych czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez jego polecenia charakteryzuje się działaniem pracownika, które wykracza poza zwykłe czynności pracownicze, jego codzienne obowiązki związane z danym stanowiskiem. Objęcie ubezpieczeniem czynności wykonywanych przez pracownika na rzecz pracodawcy daje więc bardzo szeroką ochronę ubezpieczeniową ze względu na fakt, że przy ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadku przy pracy należy nie tylko brać pod uwagę przesłanki obiektywne, ale również i subiektywne, ponieważ istotnym jest, aby zachowanie pracownika było motywowane jego przekonaniem usprawiedliwionym okolicznościami, że działał w interesie pracodawcy (orzecznictwo). Dotyczy to sytuacji niecodziennych, które mogą wystąpić w zakładzie pracy np. wykonania osobistej przysługi w imieniu pracodawcy, organizacji przyjęcia okolicznościowego w imieniu pracodawcy, ratowania mienia pracodawcy itp. Na przeciwległym biegunie należy przedstawić czynności podejmowane przez pracownika, które są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub z obowiązującymi przepisami prawa (orzecznictwo).

Ostatnim rodzajem zachowania związku z pracą jest czas pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy. Pod tym sformułowaniem nie kryje się nic innego, jak podróż pracownika z siedziby pracodawcy na fizyczne miejsce wykonywania pracy. Dopuszczalne jest oczywiście wykonywanie dodatkowych czynności związanych pracą podczas takiej podróży np. załadunek materiałów budowlanych w hurtowni budowlanej, która znajduje się “po drodze” na miejsce placu budowy.

Autor: Adam Pisarczuk

Powyższe opracowanie to fragment publikacji „Wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Komentarz”

Literatura:

[1] Bomba K., Uszczerbek na zdrowiu pracownika spowodowany czynnikiem samoistnym a wypadek przy pracy, Prawo ubezpieczeń społecznych. Wybrane problemy, Wydział Prawa i Administracji UWM w Olsztynie, Olsztyn, 2016, s. 151

[2] Lach D. E, Samol S. Ślebzak K., Ustawa o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Komentarz, Wolters Kluwer Polska sp. Z o.o., Warszawa 2010

[3] Witoszko W., Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia wypadkowego, Wolters Kluwer Polska sp. Z o.o., Warszawa 2010

Sprawdź specjalistyczne publikacje z zakresu bhp i prawa pracy

Definicja wypadku przy pracy